Alzheimer komt in allerlei soorten en maten. Niet alleen de symptomen variëren van patiënt tot patiënt, ook het ziektebeloop verschilt: sommige mensen blijven relatief lang stabiel, terwijl anderen in rap tempo verslechteren. En hoewel de levensverwachting bij alzheimer gemiddeld minder hoog is, loopt de tijdsduur tussen het moment van diagnose en het overlijden sterk uiteen.
Cognitieve reserve
Wetenschappers denken dat deze verschillen in ziektebeloop te maken hebben met ‘cognitieve reserve’. Cognitieve reserve beschrijft hoe goed iemands denkvermogen beschermd is tegen de gevolgen van hersenschade. Zo hebben patiënten met veel cognitieve reserve, ondanks het feit dat ze door alzheimer veel hersencellen hebben verloren, toch nog een relatief goed geheugen.
Nature versus nurture
We vermoeden dat cognitieve reserve deels een biologische oorsprong heeft (‘nature’), maar ook met omgevingsfactoren samenhangt (‘nurture’). Zo speelt waarschijnlijk het hersenvolume van de patiënt een rol, maar lijkt ook zijn of haar opleidingsniveau van invloed te zijn. Hersenvolume is in hoge mate biologisch bepaald; sommige mensen hebben van nature grotere hersenen dan anderen. Opleidingsniveau daarentegen is sterker afhankelijk van iemands omgeving, zoals of diegene vroeger de kans om kreeg om (door) te studeren.
Hersenvolume en opleidingsniveau
Recent heb ik, samen met mijn collega’s, in kaart gebracht hoe het beloop van alzheimer verschilt tussen individuen met een groter of kleiner hersenvolume, en met een hoger of lager opleidingsniveau. Hiervoor gebruikte ik gegevens van ongeveer 1300 patiënten uit het Amsterdam Dementie Cohort, die tussen 2000 en 2019 het Alzheimercentrum bezochten. Deze patiënten verstrekten informatie over hun opleiding, ondergingen een MRI-scan om het hersenvolume te meten, en deden mee aan herhaaldelijk neuropsychologisch testonderzoek om het beloop van hun ziekte te bepalen. Ook was bekend of deelnemers op het moment van het wetenschappelijk onderzoek in leven waren of inmiddels waren overleden.
Meer gezonde jaren en minder ziektejaren
Het onderzoek liet zien dat zowel een groter hersenvolume als een hoger opleidingsniveau samenhing met meer cognitieve reserve bij patiënten: hersenschade door alzheimer had bij hen over het algemeen minder ernstige symptomen tot gevolg. Opleidingsniveau was daarnaast ook geassocieerd met de snelheid waarmee de symptomen toenamen: onder mensen in de dementiefase van de ziekte gingen hoger opgeleiden in een hoger tempo achteruit.
Dat klinkt misschien tegenstrijdig: hoe kan een omgevingsfactor gunstig zijn voor cognitieve reserve, maar tegelijkertijd samenhangen met snellere achteruitgang? Dit past echter bij de theorie van ‘compressie van morbiditeit’ (simpel gezegd: verkorting van ziekte), die ervan uitgaat dat mensen die in beginstadia van een ziekte zoals alzheimer effectiever kunnen compenseren voor (hersen)schade, in een later stadium juist een versneld ziektebeloop hebben. Zij hebben daardoor méér gezonde jaren en minder ziektejaren.
Langer blijven leven
Daarnaast bleken beide onderzochte factoren verband te houden met het moment van overlijden: zowel patiënten met een groter hersenvolume als een hoger opleidingsniveau hadden relatief een iets hogere levensverwachting. Ondanks hun snellere ziektebeloop in de dementiefase, bleven hoger opgeleiden met alzheimer per saldo dus langer in leven.
Minder onzekerheid bij patiënt
De kennis uit dit onderzoek kan ons helpen om een accuratere prognose te stellen bij patiënten. Hun meest gestelde vraag in de spreekkamer is: “Dokter, wat staat mij nu te wachten?” Door hersenvolume en opleidingsniveau mee te nemen in hun voorspelling, kunnen artsen in de toekomst beter antwoord geven op deze vraag. En hopelijk nemen we daarmee een deel van de onzekerheid weg, waar patiënten en hun dierbaren elke dag weer opnieuw mee te maken hebben.
Lees hier de gehele artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Neurology (in het Engels)